Kwestionariusz WHODAS 2.0 – czym jest, do czego służy i jak z niego korzystać, wyjaśnia dr n. med. Agnieszka Ćwirlej-Sozańska, członkini Rady ds. Międzynarodowej Klasyfikacji Funkcjonowania, Niepełnosprawności i Zdrowia.
Informacja o niepełnosprawności to niezwykle istotny składnik informacji o zdrowiu. Dzięki temu wiemy jak dobrze człowiek jest w stanie funkcjonować w różnych obszarach życia. Poziom niepełnosprawności staje się bardzo ważny w ocenie skuteczności interwencji fizjoterapeutycznych, a co za tym idzie, w planowaniu polityki zdrowotnej. Ale jak „zmierzyć” niepełnosprawność? Definiowanie i „mierzenie” niepełnosprawności było zawsze dość trudne. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) próbowała rozwiązać ten problem ponad 20 lat temu, ustanawiając międzynarodowy system klasyfikacji znany jako ICF. Sam ICF służy jednak bardziej do opisu, a nie do pomiaru. Ustalono, że wszystkie standardowe przyrządy do pomiaru niepełnosprawności muszą być połączone koncepcyjnie i operacyjnie z ICF, aby umożliwić porównania między różnymi kulturami i populacjami. Krajowa Izba Fizjoterapeutów opracowała w tym celu szereg testów aktywności, które mają umożliwić „pomiary” na pojedynczych pacjentach szczególnie w praktyce klinicznej. Natomiast aby umożliwić pomiary na bardzo dużych populacjach oraz porównania międzykulturowe, WHO opracowała narzędzie WHODAS 2.0. Jest to kwestionariusz, który mierzy funkcjonowanie i niepełnosprawność w głównych dziedzinach życia.
Weronika Krzepkowska: Co to jest WHODAS 2.0? Czy to coś nowego?
Agnieszka Ćwirlej-Sozańska: WHO Disability Assessment Schedule (WHODAS 2.0) jest instrumentem opracowanym przez Światową Organizację Zdrowia do oceny funkcjonowania, niepełnosprawności i zdrowia. Narzędzie to zostało utworzone przez WHO w ramach ciągłego rozwoju modelu biopsychospołecznego niepełnosprawności Międzynarodowej Klasyfikacji Funkcjonowania Niepełnosprawności i Zdrowia (ICF). Prace nad WHODAS rozpoczęły się na początku XXI wieku. W obecnym kształcie WHODAS 2.0 został opublikowany przez WHO w 2010 roku. W 2015 roku w Polsce prace nad przetłumaczeniem i wdrożeniem WHODAS 2.0 rozpoczęła, na podstawie umowy pomiędzy WHO a Centrum Systemów Informacyjnych Ochrony Zdrowia (CSIOZ) w Warszawie, Rada ds. Międzynarodowej Klasyfikacji Funkcjonowania, Niepełnosprawności i Zdrowia funkcjonująca przy CSIOZ, której mam przyjemność być członkiem. W bieżącym roku polska wersja WHODAS 2.0 została zamieszczona na stronie CSIOZ.
Kiedy możemy go użyć? W jakim celu?
WHODAS 2.0 jest praktycznym, jednolitym instrumentem oceny, za pomocą którego dokonujemy pomiaru zdrowia i niepełnosprawności osób dorosłych na poziomie populacji lub w praktyce klinicznej. Oznacza to, że jest on przydatny zarówno do prowadzenia badań populacyjnych – epidemiologicznych, jak również do stosowania w praktyce klinicznej. Za jego pomocą możemy kompleksowo ocenić ograniczenia i trudności w codziennym funkcjonowaniu pacjenta. Możemy też ocenić wpływ interwencji zdrowotnych na poziom niepełnosprawności rozumianej holistycznie, w kontekście środowiska życia pacjenta przed i po zakończeniu interwencji. Przewodnicząca Rady ds. ICF powierzyła mi i mojemu zespołowi naukowemu zadanie sprawdzenia własności psychometrycznych polskiej wersji narzędzia w ocenie epidemiologicznej oraz klinicznej. Prowadzone przez nas badania potwierdziły wysokie własności psychometryczne, a więc trafność, rzetelność, powtarzalność oraz wrażliwość tego narzędzia zarówno w badaniach epidemiologicznych, przesiewowych, jak i w klinicznych, tj. w ocenie skuteczności procesu rehabilitacji. Część naszych badań została już opublikowana i zachęcam wszystkich zainteresowanych do lektury.¹
Jakich informacji dostarcza nam ten kwestionariusz?
WHODAS 2.0 dostarcza informacji o poziomie funkcjonowania w sześciu dziedzinach życia (funkcje poznawcze – rozumienie i porozumiewanie się, mobilność – poruszanie się; dbanie o siebie – o higienę, ubieranie się, jedzenie i pozostawanie samemu w domu przez kilka dni; utrzymywanie dobrych stosunków – interakcje z innymi ludźmi; aktywność życiowa – obowiązki domowe, czas wolny, praca i szkoła; uczestniczenie – udział w działaniach wspólnoty, w życiu społecznym). Stosując wersję 36-pytaniową WHODAS 2.0 otrzymujemy informacje o ogólnym poziomie niepełnosprawności oraz o poziomie niepełnosprawności w poszczególnych dziedzinach życia.
Istnieje kilka wersji kwestionariusza i kilka możliwości jego przeprowadzenia. Czym różnią się te wersje i którą opcję wybrać?
Istnieją trzy wersje WHODAS 2.0 – wersja 36-punktowa, 12-punktowa oraz wersja hybrydowa 12+24-punktowa. Wszystkie wersje zawierają pytania dotyczące trudności w funkcjonowaniu w sześciu wybranych dziedzinach napotykanych przez badanego w okresie 30 dni poprzedzają cych badanie. W zależności od potrzebnych informacji, projektu badań i ograniczeń czasowych, spośród tych trzech wersji WHODAS 2.0 użytkownik może wybrać wersję, z której będzie korzystał. Najdokładniejsza jest oczywiście 36-punktowa. Pozwala ona bowiem użytkownikom na obliczanie wyników w odniesieniu do sześciu dziedzin funkcjonowania, jak również wyniku całkowitego. Jest dostępna w trzech różnych formach – badanie przez ankietera, badanie ankietowe przeprowadzane samodzielne przez badanego oraz przez osobę do tego celu upoważnioną. Przeciętny czas badania za pomocą tej wersji to ok. 15 minut. Wersja 12-punktowa WHODAS 2.0 jest przydatna do dokonywania krótkich ocen całkowitego funkcjonowania w badaniach lub opracowaniach na temat wyników dotyczących stanu zdrowia w sytuacjach, w których ograniczenia czasowe nie pozwalają na zastosowanie wersji dłuższej. Wersja 12-punktowa jest również dostępna w trzech różnych formach – badania przez ankietera, badania przeprowadzanego samodzielne przez badanego oraz przez osobę do tego celu upoważnioną. W przypadku wersji 12-punktowej średni czas badania wynosi do 5 minut. Istnieje jeszcze wersja hybrydowa WHODAS 2.0, czyli 12+24-punktowa, gdzie w przypadku stwierdzenia występowania problemów w pierwszych 12 pytaniach, badanym można zadać do 24 pytań dodatkowych. Jest to zatem proste i dopasowane do potrzeb badanie, które jest jednocześnie próbą objęcia nim wszystkich 36 punktów z pominięciem odpowiedzi przeczących. Wersja 12+24-punktowa może być stosowana wyłącznie w formie badania ankietowego lub badania opracowanego do zastosowania w formie komputerowej (CAT).
WHODAS 2.0, mówiąc bardzo ogólnie, służy ocenie niepełnosprawności. Co ma wspólnego z ICF?
WHODAS 2.0 ma bezpośredni związek z ICF i został oparty na modelu biopsychospołecznym, powstał na bazie konkretnych kategorii ICF. Jest to wyjątkowa cecha WHODAS 2.0, która wyróżnia to narzędzie spośród innych instrumentów do pomiaru funkcjonowania i niepełnosprawności. Chociaż trzeba pamiętać, że inne narzędzia stosowane do oceny stanu zdrowia mogą zostać również odwzorowane na ICF. Dodatkowo WHODAS 2.0 jest narzędziem uniwersalnym, które można stosować w grupach o różnym stanie zdrowia, kulturze i innych odmiennych cechach. Pozwala porównywać wyniki w grupach i pomiędzy grupami o różnym stanie zdrowia i różnych cechach demograficznych. Umożliwia ocenę zmian, które wystąpiły w wyniku różnych interwencji, np. fizjoterapeutycznych.
W niedalekiej przyszłości planujemy wprowadzić to narzędzie również do Finezjo. Jakie zalety niesie za sobą WHODAS?
Przede wszystkim WHODAS 2.0 jest zalecana przez WHO i ujęta w nowej rewizji ICD-11 do stosowania u wszystkich pacjentów. Jest to narzędzie wystandaryzowane. Czyli mierzy to co powinno mierzyć i jest odpowiednio czułe na zmiany stanu zdrowia. Odnosi się do aktywności i uczestnictwa człowieka, jego funkcjonowania i niepełnosprawności w realnym środowisku jego życia. Jest narzędziem uniwersalnym, które możemy stosować u osób w różnym stanie zdrowia i porównywać wyniki badań odnosząc się do wybranych zmiennych, zarówno w badaniach podłużnych, jak i poprzecznych. To co jest niezwykle istotne, podczas prowadzenia ustrukturyzowanego wywiadu z użyciem WHODAS 2.0, to możemy spojrzeć zdecydowanie szerzej, bardziej holistycznie na naszego pacjenta. Dodatkowo jest to narzędzie proste i łatwe w zastosowaniu. Co więcej dzięki temu narzędziu możemy wykazać efekty naszej pracy w ujęciu systemowym.
Dziękuję za rozmowę.
[1] Ćwirlej-Sozańska A, Wilmowska-Pietruszyńska A, Sozański B. Validation of the Polish version of the World Health Organization Disability Assessment Schedule (WHODAS 2.0) in an elderly population (60-70 years old). Int J Occup Saf Ergon. 2018;24(3):386-394
Ćwirlej-Sozańska A, Wilmowska-Pietruszyńska A, Sozański B, Wiśniowska-Szurlej A. Analysis of Chronic Illnesses and Disability in a Community-Based Sample of Elderly People in South-Eastern Poland. Med Sci Monit. 2018;24:1387-1396. Published 2018 Mar 7. doi:10.12659/msm.904845.
Ćwirlej-Sozańska A, Wilmowska-Pietruszyńska A, Sozański B, Wiśniowska-Szurlej A. Assessment of disability and incidence of chronic diseases in employed and unemployed people aged 60-70 years living in Poland: a cross-sectional study. Int J Occup Saf Ergon. 2020;26(1):210-218.
Ćwirlej-Sozańska A, Sozański B, Wiśniowska-Szurlej A, Wilmowska-Pietruszyńska A, Kujawa J. Assessment of Disability and Factors Determining Disability among Inhabitants of South-Eastern Poland Aged 71-80 Years. Biomed Res Int. 2018;2018:3872753. Published 2018 Jun 19. doi:10.1155/2018/3872753.
